Tobanki sano ee lasoo dhaafay waxaa si
xawli ah u kordhay dhulka bannaan ee dad iska oodanayaan. Magaalooyinka inta la
iskala baxay ayaa dhulki xooluhu daaqi jireen la laan goostay iyadoo ka
quud-darraynayo in maalin eegaas magaalo noqon doono.
Eebe ayaa dhulka uumay sida uu ku sheegay
aayadaha 25-26 ee suuratul Mursalaat waxaa uu dhulka ka dhigay mid ku filan
aadanaha inta nool iyo inta dhimatayba. Laakiin basharka oo ah mid lagu
imtixaamay hunguri weynin iyo dhuuninimo ayaa aaminay inuusan dhulku la ekayn
sidaas awgeedna ootay intuu u baahan yahay in ka badan.
Tirada dadka adduunka ku nool oo dhan
waxaa lagu qiyaasaa 7.4 bilyan. Haddii sida New York looga dago, shucuubta
adduunka oo dhan waxaa ku filan gobalka taxes oo Maraykanka u yaallo. Taxes
inyar ayay Soomaaliya ka weyn tahay. Bal qiyaas haddii dadkoo dhan hal gobol la
isugu geeyo inta dhul soo hari lahayd iyo sida looga faaiidaysan lahaa!
Saas oo ay tahay adduun meel walba dhul
la’aan ayaa ka jirto. Wax la haysto dhulbaa u qaalisan, isagaa ugu adag wax la
helo, waxa mushkilad jirtana dhul ayaa sabab u ah. Dhibaatadaan waxa abuuray
waa dhuuninnimada dadka oo boobay dhul aysan u baahnayn si ay oogu addoonsadaan
inta kale.
Oodashadu dhulku waa mid guun ah oo
quruumo badan soo jirtay. Waa xeelad lagu addoonsado dadka saboolka ah waana
awood lagu hanto xukun iyo boqortooyo. Waqtiga loo yaqaan quruumahi dhexe
(middle Ages) waxaa dalalka Yurub ka jiray qaab nololeed loo yaqaannay Feudal
System. Dhulka waxaa lahaa boqorka. Boqorkuna wuxuu ka kirayn jiray inta maal
qabeenka ah oo ahaa dad fara ku tiris ah.
Maal qabeennadu dhulka waxay boqorka ooga
baddalan jireen ciidamo ay usoo qoraan. Kuwa dhulka qaatay, waxay kasii kirayn
jireen dhulka dadka saboolka ah oo ahaa mujtamicii waddaankaas ku noolaa oo
dhan. Waxaa loo ogal yahay masaakiinta dhulka inay ku noolaadaan, beertaanna si
ay quud ay cunaan u helaan.
Taas badalkeedi waxay shaqaale u
yihiin milkiilaha oo ay siiyaan dheef uu cuno iyo dad u shaqeeyo. Si kale
haddii loo yiraahdo shucuubtu waxay addoomo u ahaayeen dad yar oo fara ku tiris
ah kuwaas oo ku addoonsaday dhulki ilaahay oo ay xoog ku qabsadeen. Qofku wuxuu
ku qasbanaa inu yeelo waxa uu rabo mulkiilaha waayo ma heli karo meel kale oo
uu u guuro, taako walba oo dhulka ka mid ah qof ayaa lahaa. Taasi waxay dhashay
kacdoonno lagu rogmaday taariikhdana galay.
Dhaqankaan wuxuu sidoo kale ka jiri jiray
Hindiya ilaa haddana waddamada Pakistaan iyo qaybo ka mid ah Hindiya wali waa
ka jiraa. Ilaa maantada la joogo waddamada soo korayo wax yaabaha ay dhibaatada
ka taagan tahay waa sharciyaynta dhulka iyo dib u hayabtiisa (land reforms),
walina masaakiinta ayaa dulman.
Islaamka iyo dhul boobka
Diinta islaamku si waadax ah ayay dhulka
ooga hadashay. Dadka waxaa loo ogolaaday inay dhul yeeshaan ay ku noolaadaan,
beertaan, ama ay xoolaha ku foofsadaan. Sidi ay diintu qarirtay waxay aad u
shabahdaa sidii waagii hore ay soomaalidu u noolayd. Qof walba dhulka wuxuu ka
dagi jiray inti baahidiisa ku filan.
Miyi iyo magaalo toona, ma jirin qof dhul
uusan u baahnayn iska oodan jiray. Haddii uu qof magaalo soo dago, meeshi
bannaan ee aan cidu markaas lahayn ayuu iska dagi jiray. Sidaas ayayna nusuustu
tilmaantay. Fuqahada shaaficiyadu labo shardi ayay u xireen in dhul la dago.
Kow, qofka dagayo inuu muslim yahay (waa haddii baladku mid islaam yahay) iyo
labo in aysan cid kale horay u daganayn.
Kan dagayo waxaa qasab looga dhigay inuu
dagaan rasmi ah u yeelanayo sida dhisme aqal noocuu rabo ha noqdee (cariish,
mudul, dhagax ama hoori). Xadiis uu Bukhaari wariyay ayaa macnihiisu ahaa
qofkii dhul camiro, qof kale uusan horay u lahayn isagaa u xaq leh. Macnaha
isagaa ooga xaq leh dadka kale.
Culimadu waxay yiraahdaan haddii qof dhul
ood marsado laakiin uusan dhisan, qof baahi u qabo oo markaas inuu dhisto
diyaar u ahna yimaado, kan dhisanayo ayaa u xaq yeelanayo. Ood iyo laan gooyo
dhul laguma milkiyo lahaanshana ma tusiyaan. Dabcan mas’aladu intaan waa ay ka
murugsan tahay dhul cayiman ama qadiyad gooni si gooni ah ayaa loo xukumi
laakiin guud ahaan islaamku ma ogala dhul la iska ooto oo aadanaha laga
curyaamiyo iyadoo kan ootay uusan wax qorshe ah u hayan oo aan ka hayn rajo
mustaqbal fog.
Caaqibada dhul-xirashada.
Marki Guumaytihii reer Yurub Afrkica
qabsaday wuxuu isku dayay inuu dadka baro dhaqankii dhul boobka ee waddamadiisa
ka jiray. Meelihii uu u ukomo dillaacsaday sida Kenya iyo Koonfur-afrika si
fudud ayuu ooga suura galiyay. Waddamadaan dhulka oo dhan waxaa leh dowladda
qof aysan iyadu waraaq siinna sinnaba dhul kuma yeesho xataa hadduu 100 sano
dagan yahay.
Taasi waxay keentay in abuurmaan xaafadaha
isku raranka loo yaqaan (slums) kuwaas oo sixo ahaan aad u liito. Tusaale,
Suweeto oo ku taal magaalada Joonisbeeg ee dalka Koonfur-Afrika, waxaa ku nool
in badan 3 milyan oo ruux. Waa isku raran ammaan darro, nadaafad xumo, faqri
iyo foolxumo ku kulmeen. Waxaa la mid ah Kibera oo ku taal Nayroobi, iyaduna
waxaa ku nool hal milyan oo qof sifaadkana waxay kala mid tahay Suweeto.
Dadka ku nool xaafadahaan waa ficii
labaad, qaarna waa kii sadexaad. Laakiin dhulka iyagu ma lahan, ma dhisan
karaan mana iibin karaan wallow ay boqol sano daganaayeen waayo sharci
lahaansho ma haystaan.
Waddamada Galbeed qaar badan oo ka mid ah
dhulka waxaa leh dad yar iyaga ayaana sii kireeyo oo ama dowladda ka kireeyo
ama shirkado. Tusaale, Dhulka Ingiriiska 70% waxaa leh 36000 oo qof kaliya taas
oo tirada guud ka ah 0.6% bas ah. Dadkaan waxay ka danbeeyaan qoysaski dhulka
lahaan jiray qurumihii dhexe.
Dhibaatada noocaas Ilaahay Soomaali waa ka
badbaadiyay, dhulakna waa loo sinnaa. Sababta ugu muhiimsanna waxay ahayd in
Soomaalidu iimaan qabtay xagga dhulka. Haddii waagii Talyaaniga iyo Ingriiska
la billaabi lahaa in dhulka la ooto, manta xaafado la mid ah Kibera ayaa meel
walba ku yaali lahaa.
Arrimaha hadda soo cusboonaaday ee shaqsiyaad
dhul baaxad weyn iska xiranayaan waxay keentay in la waayo dhul la dago.
Dhibaatadi maalin dhaweyd ka dhacday Xamar ee dadka barakacayaasha ah xoogga
dhula looga raray taas ayaa sabab u ah waayo waxay waayeen meel aysan cidi
lahayn oo ay dagaan.
Dhibku Xamar iyo magaalooyinka waaweyn
kali kuma ah ee wuxuu gaaray xataa tuulooyinki. Reer miyigi ayaa billaabay inay
dhul balaaran iska ootaan. Xoolihii ayaa la la’yahay meel lagu foofsado iyadoo
dhulki oo dhan bannaan yahay. Masaakiinti iyo barakacayaashi ayaa la’ meel ay
dagaan dhulki oo haawanayo. Maalin walba dhiig ayaa ku daato dhul la iksu
haysto dhulkeenni oo lala’yahay cid dhisato sbabtu waa in shaqsiyaad yar ay
xirteen dhul aysan u baahnayn.
Maxaa talo ah
Dhihi mayo dadka dhulka ha dayeen waayo dhici
mayso. Waxaa si dhaqso ah isu baddalay qaab nololeedkeenni dadkina wuxuu noqday
ree balad. Sidaas darted waxaa muhiim ah in la dadajiyo sharciyada dhulka ee
dalka ilaa heer dagmo.
Culimada iyo ururada bulshadu waa inay u
istaagaan difaacidda masaakiinta la doonayo in dhulkoodi lagu addoonsado. Waa
inaan samaynaa wacyi wagalin wax barid balaaran oo la wada garsiinayo bulshada
oo dhan. Qof kasta oo naga mid ahna waa inuu xil iska saaraa dulanka dhulka.
Sida uu noo sheegay suubanahu SCW “qofkii taako dhul ah gardarro ku qaato,
waxaa qoorta loo suri todobada dhul maalinta qiyaamaha”.
Ibrahim Aden Shire
ishire86@gmail.com
kala soco:
https://ibrahim-shire.blogspot.co.uk/
Comments
Post a Comment