Oday dhaqameedyadu
waxay door muhiim ah ku lahaayeen qaybaha kala duwan ee nolosha dadka soomaaliyeed.
Doorkoodi wuxuu sii balaartay wixii ka danbeeyay burburkii dalka oo ay xuddun u
noqdeen siyaasadda dalka, ilaa haddana waxaa sii socoto saamayntoodi. Hadda waxaa
la wadaa in la sharciyeeyo kaalintooda oo loo sameeyo gole. Tusaale, hadda
waxaa Koonfurta Soomaaliya ka socdo dadaal lagu dhisayo gole guurti oo ay
yeelanayaan maamul goboleedyada. Su’aashu waxa ay tahay: tani ma horumarbaa
mise waa dhib iyo dib u dhac soo kordhay?
Waagi hore iyo shaqada odayaasha
Wayadii hore
adduunka oo dhan kama jirin dowlado dhexe. Waxaa loo dagi jiray beel beel iyo
qowmiyad qowmiyad. Beel walba waxay dhignayd dowlad gaar ah. Sidaa darteed dal
walba waxaa ka jiray dowlado yar yar oo tiro badan oo wada daris, isku dad iyo
af ah ah. Dowladahaan waxaa madax ka ahaa Odayaasha. Ugaasku wuxuu ahaa
madaxweynaha dalka. Nabaddoonada hoosana waxay joogeen boosaska wasiirada iyo hayadaha
dowladda.
Odayaashu
waxay qaban jireen dhammaan howlaha dowladda sida sugidda ammaanka, ilaalinta
xuquuqda dadka ku abtirsado, bixinta dhiigga ay galaan iyo doonashada kan ka
maqan. Maxkamad, qareen, boolis iyo ciidan intaba iyagaa ahaa. Dan walba waxaa
ka horraysay midda beeshiisa iyada ayaana muqadas u ahayd.
Mabaadida ay
ku dhisnayd hoggaaminta odayaashu wuxuu ahaa sadbursi iyo ismuujin. Isha ay ka
waraabto shaqadoodu waxay ahayd eex, beeraha u baxayana waxayd ahaayeen
caddaalad darro. Sax iyo qaladba waxay garab joogeen beelahooda. Marki la dhex
joogo beesha dhexdeeda ee yasan jirin cid kale oo ay la garramayaan, ugaasku
wuxuu u gacan bidixayn jifadiisa hoose ilaa ay eexdu gaarto qoyskiisa. Haddii ay
ka fursan waydo waxaa laga yaabaa inuu caddaysto oo si toos ah ugu doodo.
Tusaale,
Ugaas Xirsi, oo ka mid ahaa ugaaysadi ugu caansanaa gobollada waamo qarnigii
labaatanaad, wuxuu ahaa nin ilaahay caqli iyo garsho siiyay, codkar, garyaqaan
meel fog wax ka arko, hoggaamiye beeshiisu ka danbayso ah. Hase ahaatee,
nidaamka uu ku dhex noolaa ee qofku dadnimadiisu ku muujin jiray dulmiga ayaa
marar badan ka saari jiray dhexdhexaadnimada. Waxaa hal iksu qabsaday labo nin
oo ay Ugaaska aad isagu dhawaayeen laakiin mid usii dhowaa.
Gartoodi
ayaa la galay Ugaaska oo goobjoog ka ah. Ninki xigay ugaaska ayaa laga helay
garta hashiina laga xukumay. Ugaas Xirsi oo garta dhagaysanayay waxaa u
muuqatay in xigtadiisi garta looga helay hadal aqoon la’aan. Wuxuu yiri “garta
ha lagu noqdo aniga ayaana booska hebel joogo oo hasha u doodayo”. Markii garti
la furay ayuu yiri “Ugaasnimada ii qabta inta aan ninkaan kala baxayno. Hadda aniga
oo Xirsi ah ayaa ninkaan hasha ku haysto”.
Allaha u
raxmadee Ugaas Xirsi wuxuu dareensanaa in arrinta uu galayo aysan ahayn middii
ugaas gali lahaa sidaas darteed intii uu eexda ku jiray ugaasnimadi waa loo sii
hayay. In la waayo qof yiraahdo haddii aad dhigtay dib u qaadan maysid, waxa
keenay maahayn in dadku wada dammanaa ee waxay ahayd in loo arkayay howsha uu
galay mid sax ah waayo nidaamka oo dhan ayaa ku dhisnaa ismuquunin. Intaas waxaa
dheer, in dhacdadaas waxba aysan u gaysan karaamada, maqaamka iyo sumcadda
ugaaska, balse waxay ka mid noqotay waxyaabaha u galay taariikhdiisa wanaagsan
ee mar walba la xuso.
Kuwa badan
oo waqtiigsi noolaa iyo kuwa maanta nool intaba ma leh garasho ay xitaa
saldanada ay hayaan meel u dhigtaan inta ay eexda iyo caddaalad darrada ku
jiraan. Waxaa innoogu filan fahamka qadiyadaan hadalka qoraaga soomaliyeed ee Maxamed-Haykal
Muxumed ee ahaa “Kolka si guud loo qiimeeyana, xeerka reernimadu uma xadaysna
sida ka dawladnimada, oo is-ahaantiisa ama kala-ahaantiisa waxa sal u ah
xigtaysiga, ama ugu yaraan xulufaysiga danaha qabaliga ah ku xidhiidha”.
Dunida casriga ah
Marki ay
dhasheen dowladuhu wixii kowaad ay dalalka kale ka takhaluseen wuxuu ahaa
xeerki reernimada iyo kaalinti odayaasha. Ma jirto maanta hal dal oo shaqada
dowladda odayaashu qayb ka yihiin marki laga reebo keenna. Waddamada Carabta ee
odayaasha qabaailladu si dadban talada ugu jiraan waa kuwo dowladnimadoodu ay
aad u liidato cagana aysan ku taagnayn.
Kaalinta dadban
ee ay dalalka Carabtu siiyeen odayaasha waa midda keentay marki dagaal ka dhaco
mid ka mid ah dalaalkaas in xal loo waayo dagaalkuna dabo dheeraado. Bal eeg
Ciraaq, Suuriya Yeman iyo Liibiya!
Qeexiddi iigu
fiicnayd ee laga bixiyo xukunka dowladnimadu waa midka uu qoray Maxamed-Haykal
oo ahaa “xukunka dawladnimadu waa isirka koowaad –ee isu haya mareegta xidhiidhisa
is-ahaanta ummadnimo dhexroorkeedu yahay xeer cayima –sugnaanta jiritaan
xadaysan oo qarannimo iyo wax-wada-lahaan seeskeedu yahay sharci qodobbaysan
(distoor)”.
Sidaa awgeed
ma wada jiri karaan dowlad qiimo leh iyo odayaal xeer ku shaqeeyo. Dowladdu waxay
haysaa shaqadii ay qaban jireen odayaashu ka hor inti aan dowlad la helin. Garti
ay qaadi lahaayeen waxaa qaado maxkamadaha. Xeerki ay ku dhaqmi jireen waxaa
badalay distuurka. Barbaarti dad u figayn jirtay waxaa badalay boolis. Ugaaski
waxaa badalay madaxweyne. Xaggee u bannaan?
Marki aad si
dhow u fiirso waxaa kusoo baxayo in uu dhex yaal odayaasha iyo dowladda
ismaandhaaf daneed (conflict of interest) sidaas owgeed odayaashu ma aqbali
karaan in dowlad shaqayso la helo taas oo la wareegto shaqadoodi ka dibna aasto
jiritaankoodi. Bal ka warrama haddiiba aan dad danahooda difaacanayo u daba
fadhiisano inay dal noo dhisaan?
Soo noolaynta
iyo xoojinta doorka odayaasha waa dhib soo kordhay iyo caqabad cusub oo xal u
heliddeedu waqti dheer qaadan doono.
Ibrahim Aden
Shire
Kala soco: https://ibrahim-shire.blogspot.co.uk/
Comments
Post a Comment