Skip to main content

Waa kuma Sheekh Cusmaan Zaylici?

                                    Image result for Zaylac 
Tan iyo marki Islaamku soo gaaray Soomaaliya, waxay dadka soomaaliyeed ka qayb qaateen faafinta iyo difaaca diinta iyo dadkeeda. Waxaa kasoo baxay hoggaamiyaal ciidan iyo madax maamul oo dunida caan ka noqotay. Waxaa sidoo kale kasoo baxay culimo ku xeel dheeraaday barashada iyo baridda diinta dunida dacalladeedana laga wada bartay.

Dadkaan qiimaha badan ee naga dhashay wax raadraac ah kama aannan reebin. Halka kuwa xagga ciidan ku caanbaxay ay wali qalbigeenna ku jiraan, kuwa xagga aqoonta ku sara maray tirisgaba kuma aannan darsan. In yar oo ka mid ah, magacyadooda waa naqaan oo kutubta ay qoreen ayaan akhrisannaa laakiin nasiib darro uma naqaan inay soomaali yihiin, balse waxay noogu xisaabsanyihiin culimadii muslimiinta ee Carbeed.

Sababta keentay in dhaxalka sidaan u qiimha badan uu naga lumo waa qorid la’aanta. Waqtigaas laba cudur daar ayay soomalidu lahayd. kow, far qoran ma annan lahayn. Labo, culimada intooda badan waxay u kaynaani jireen dalal kale ka dibna ay sal dhigan jireen ilaa ay ku dhintaan. Waaxase nasiib darro ah in maanta oo labadi cudur daarba ay meesha ka baxeen aan lagu dhaqaaqin kaydin macluumaadka dhaxal-gal ah ee jiilalka danbe anfici lahaa.

“caano daatay dabadooda ayaa la qabtaaye, waxaa dhawaanahaan soo baxay aqoonyahanno raadraac ku samayso culimadi soomaaliyeed ee ka tagay kutub iyo waxyaabo lagu raadin karo. Culimada ilaa hadda la soo guryo-celiyay waxaa ka mid ah: Imaam Fakhru-Diin Cusmaan Zaylici oo ahaa reer Zaylac mad-habtiisuna ahayd Xanafi.

Gogol-dhig

Xog badan lagama hayo dhalashadiisi, barbaaritiisi iyo noloshiisi qaybteedi danbe intaba. Arintaan waxaa ugu wacnaa inaan la qoro jirin taariikhda fuqahada Xanafiyada ilaa laga soo gaaray qarinigii siddeedaad ee Hijriga. Culimada taariikh nololeedkooda ayaa laga heli jiray kutub dhexdeeda sidaa darteed cidna iskuma shuqlin in loo sameeye kutub u gaar ah oo lagu kaydiyo noloshoodi oo dhan. Halka culumaa shaaficayada waqti hore la billaabay in la diiwaan galiyo.

Xog la’aanta waxaa sii kordhiyay, in Sheekhu ku dhashay noloshiisa qayb ka mid ahna uu ku qaatay Soomaaliya oo wax-qoriddu aysan muhiim ka ahayn kana go’nayd rugaha aqoonta ee dunida Islaamka. Sidaas darteed lama yaqaan dhalashada sheekha goorti ay ahayd iyo yaraantiisi xogta ku saabsan.

Abtirkiisa

Magaciisu waa Cusmaan Cali Mihjan Yoonis. Magaciisa iyo kan aabihiis waxaa khliaaf la’aan lagu sheegay sida aan u qornay halka kan awowgii Ibnu-Xajar uu ku sheegay inuu ahaa Yaxye halka qaar kalana ay dhaheen waxaa la oran jiray Muxammed ee mahayn Mihjan (Mihjan-ku inuu naanays ahaa u badi). Kunyadiisu waxay ahayd Abuu-Cumar ama Abu-Muxammed, laqabkiisuna wuxuu ahaa Fakhru-diin halka nisbadiisu ahayd Al-zaylici, mad-habtiisuna Xanafiyo.

Meeshi uu ku dhashay iyo waxbarashadiisi

Wuxuu ku dhashay Zaylac oo ah magaalo xeebeed xad la leh Jabuuti ayada ayuuna ku koray. Waxaa la hubaa inuu bartay sii fiicanna u sugay cilmiga luuqadda, naxwaha, sarfiga, fiqhiga iyo axaadiista ka hor inta uusan tagin Qaahiro.

Taariikihyahannadu waxay sheegeen inuu Qaahiro yimid sanadki 705Hijri (1306 milaadiga). Ibnu-Xajar wuxuu yiri “dadka ayuu waxbaray, fiqhiga ayuu faafiyay waana lagu intifaacay”. Inaan lahayn macluumaadka culimadi uu isagu wax ka bartay iyo inuu billaabay waxbarid markii uu yimid Masar waxay si cad u tusayaan inuu Qaahiro soo galay isagoo caalim ah.

Waqtiga uu sheekhu tagay Qaahira, Soomaaliya iyo Masar waxaa ka dhaxeeyay xariir fiican culimaduna waxay u kala gooshi jireen labada dhinac sidoo kalana diblomaasyiin ayay iswayadaarsan jireen labada dal. Sheekhu wuxuu sidoo kale tagay Xijaaz wuxuuna muddo kooban joogay Mako oo uu waxbarid u joogay sida uu sheegay ardaygiisi Mahmud b. Israil Ibn Qadi Simawanah.
Aqoontiisi iyo hab-dhaqankiisi
Waxaa lagu tilmaamaa inuu ahaa culimada ugu waaweyn mad’habka xanafiga waxaana la galiyay dabaqadda lixaad ee culimada xanafiyada. Dabaqaddaan ayaa ah culimada loo yaqaan muxaqiqiinta oo ah kuwa kala shaandheeyo masaaisha mad’habka. Waxay ka saaraan aqwaasha xoogga badan kuwa la jeclaystay, kuwa dafiicka ahna waxay ka saaraan kuwa aan meelna haysan. (Waxaan filayaa inuu yahay booska Imaamu Nawawi noo joogo innaga Shaaficiayada ah).

Imaamka waxaa lagu yaaqaanay dabci wanaag iyo dabacsanaan, tawaaduc iyo qabow. Waxaa uu ku dhihi jiray ardaydiisa “ha ku koobina waxbarashadiinna aniga kaliya waayo anigu waxaan ahayn arday adinka oo kala ah ee culimada ka doonta aqoon kororsi”. Imaamku wuxuu ka mid ahaa culimada tasawufka wuxuuna ku camal falay waxa uu faafin jiray. Faan, isqaadqaad iyo kibir toona aktiisa masoo mari jirin. Tawaaduca iyo qiimo-dhimista naftiisa waxaa laga dheehan karaa kutubtiisa oo ku billaabo weedhaha: waxaa u yiri miskiinki Eebe, addoonki Alle, iyo midkii u baahi qabay caawinta Eebe.
Mashaaikhdiisi
Sida aan kor ku sheegnay si cad looma hubo cidda uu wax ka baratay. Maadama uu yimid Masar asagoo caalim ah waxaa la qiyaasayaa inuu wax ka bartay culimadi soomaaliyeed ee fadhigoodu ahaa Zaylac kuwaas oo kala ahaa:
1: Shihaabu-diin Axmed Cumar Zaylici oo taqasusukiisu ahaa fiqhiga, naxwaha, tasawufka iyo tafsiirka,
2: Imaam Maxammed Cali Zayli oo taqasusukiisu ahaa fiqhiga iyo asuulka. Aad ayaa loo filayaa inuu sheekhaan wax ka bartay maadaama dhimashadoodu u dhaxaysay 13 gu’ kaliya.
Ardaydiisi
Shaki kuma jiro in culimo badan wax ka barteen sida ay xuseen taariikhyahannadu. Laakiin ardaydiisa waxaa ugu caansan sadex sheikh oo kala ah:
1: Jamalu-diin Cabdullahi Yuusuf Yoonis Maxamed Zaylici. Sheekhaan ayaa sida Sheekhiisa  reer Zaylac ahaa soona galay Masar asagoo da’ yar. Wuxuuna ku taqasusay cilmiga xadiiska oo xoogga saaray kala saaridda axaadiista sugan iyo kuwa kale. Kutubtiisana waxaa ugu caansan Nasba-Alraayah oo ah kitaab aad loo yaqaan soomaaliduna dhawaan ay baratay.
2: Imaam Shamsu-diin Maxamed binu Cabdiraxmaab bini Cali Al-naxwi oo ahaa caalim si weyn loo yaqaanay markii danbana qaadi u noqday ciidamadii dowladdii loo yaqaanay mamaalikta.
3: Imaam Shamsu-diin Maxamed binu Israaiil binu binu Cabdicasiis oo ku caan baxay Ibnu-Qaadi Simawanah wuxuuna asal ahaan kasoo jeeday Turkiga. Masar ayuu wax ku bartay markii danbana wuxuu galay siyaasadda, ugu danbayna waxaa lagu eedeeyay inuu dowladda ka horyimid waa la xiray ka dibna waa la daldalay.

Kutibtiisi
Sheekhu wuxuu leeyahay kutub badan oo marjic ah waxaana ka mid ah:
Fiqhiga
Tabyinul-xaqaaiq Sharxu kansu-daqaaiq oo ah kitaab marjic muhiim u ah ardayda sare iyo macalmiintu aysan ka maarmin.
Wuxuu sharxay Cajami Kabiirka Imaam Shaybaani wuxuu kaloo leeyahay Sharxu Mukhtaar fil Fataawa oo leeyahay Imaam Abu-Fadli Al-Mawsali.

Xadiiska

Barakaat Al-kalaam cala axaadiisil al-axkaami al-waaqiciti fil Hidaaya waa sa’ri kutibul Xanafiyah.

Sheekhu waxaa ku dhintay magaalada Qaahira ee dalka Masar sanadki 743Hijriyada oo ku beegan 1342 milaadiga. Allaha u raxmadee Sheekhu wuxuu caan ka dhexyahay culimada Xanafiyada iyo dhulka looga dhaqmo mad’habtaas.

FG: Xogtaan waxaa xuquudeeda leh Maxamed Cabdullahi Cartan oo sameeyay baaritaanka iyo soo aruurinta xogta sheekha kuna qoray luuqadda Ingiriiska. Anigu inti uu qoray oo waliba aan qaar ka tagay ayaa Afsoomaali ka dhigay.

Ibrahim Aden Shire
11/12/17




Comments

Popular posts from this blog

Taariikh Nololeedkii Sheekh Maxammed Xaaji Yuusuf

  28/12/2023 waxaa geeriyooday sheekh Maxammed Xaaji Yuusuf oo ka mid ahaa culimada Soomaaliyeed marna ahaa hoggaamiyihii Imaaradii Gedo. Sheekh Maxammed Xaaji Yuusuf Aw Axmed Ismaciil Mubaarak sheekh Cabdiraxmaan sheekh Samantar,  waxaa uu ku dhashay qiyaastii 1938-kii, meel lagu magacaabo Buuro oo galbeedka uga beegan magaalada Caabudwaaq ee gobolka Galgaduud. Sheekha waxaa uu ahaa Marreexaan, Cali Maxammed (Cali-dheere), reer Sheekh reer Mubaarak.  Sheekh Maxammed waxaa uu ku barbaaray guri aqoon iyo Diin. Sida aad ka arki kartaba abtirkiisa aabbihii iyo awooyaashii waxaa ay ahaayeen culimo. Sheekha Maxammed Allaha u naxariisto e (AUN),  waxaa uu Qur’aanka kariim ka ah dhammeeyay isaga oo aad u da’ yar. Intaa ka dib waxaa uu u jeestay barashada caqiidada, fiqhiga iyo Shaaficiga isaga oo kutubtaas ka qaatay aabbihii. Sidii uu dhaqanku ahaa, sheekh Maxammed  waxaa uu xiraystay sannadka markii uu ahaa 1956-kii ilaa 1961-kii  goortaas oo uu cilmi u raadsaday magaalooyinka Beledwayne,

Hal ku dhigga halaagga noo horseeday: "Xoolaha dad weynaha ayaa ganacsi loo baddalay"

Ilaa shalay waxaa baraha bulshada lagu faafinayay in isbitaalki Jaalle Siyaad ee dagmada Garbahaareey loo rogay meel ganacsi. Saaka warki asaga ahaa waxaa qoray qaar ka mid ah mareegyada warfaafinta ee Soomaalida. Dadka qoray warkaan qaar waxay isticmaaleen erayo adag sida 'dhiig miirato', 'furasho' iyo 'boob'.  Inkastoo aan la xariiray qaar ka mid ah dadka qoray farriimahaan aana isku dayay inaan si hoose xal ugu helo warkaan aan salka lahayn, haddana waxaa ii muuqato inuu dhawaqu meel fog gaaray hoos u hadlidna aysan ku filnayn. Sidaa darteed waxaan go'aansaday in si muuqato wax ooga dhaho warkaan oo aan ahayn kii ugu horreeyay ee noociisa ah.  Muxuu yahay Isbitaalka Jaalle siyaad? Jaalle Siyaad waa isbitaal weyn oo ku yaal Garbahaareey. Waxaa dhismihiisa bilowday dowladdii dhexe isagoo qaybo ah ayayna dhacday. dhowr iyo labaatan sano ayuu qabyadaas ahaa oo arigu u xaroon jiray. Waqti aan fogayn ayay gabdho qurbajoog ah isu xilqaameen inay

Maxaa ka run ah warbixinnada foosha xun ee laga qoro Soomaalida Qurbaha?

Warbixin ka ay daabacday Boomerg oo looga hadlay waxtarka muhaajiriinta Maraykan  tago ayaa lagu sheegay in Kiinyaanku yihiin dadka saddexaad ee ugu shaqada iyo waxtarka badan soogalootiga Maraykanka. Gaana oo Afrika ah ayaa qaadatay kaalinta koowaad waxaan labo noqday Bulgeeriya oo Yurub ah. Waxaa sidoo kale toban hore soo galay dalalka Itoobiya oo afar gashay, Masar oo shan gashay, Nayjeeriya oo siddeed gashay iyo Laybeeriya oo sagaal gashay. Toban qowmiyadood ee ugu shaqada badan muhaajiriinta ku nool Maraykanka lix ayaa kasoo jeedda Afrika. Waxaan tobanka hore soo galin Soomaalida. Sidoo kale soomaalidu safka hore oogama jirto muhaajiriinta ugu aqoonta badan. Afrika Masar iyo Natjeeriya ayaa kaga jiro tobanka hore xagga aqoonta. Marka walba oo lasoo hadal qaado Soomaali waxaa lagu xariiriyaa, faqri, burcadnimo, aqoon la'aan, argagixisonimo iyo shaqo la'aan baahsan. Warbixin laga soo saaray waddamada Galbeed oo sawir quruxsan ka bixiso Soomaalida in la helo ma dhacd

Contact Form

Name

Email *

Message *