Tan iyo marki Islaamku soo gaaray Soomaaliya, waxay dadka
soomaaliyeed ka qayb qaateen faafinta iyo difaaca diinta iyo dadkeeda. Waxaa
kasoo baxay hoggaamiyaal ciidan iyo madax maamul oo dunida caan ka noqotay. Waxaa
sidoo kale kasoo baxay culimo ku xeel dheeraaday barashada iyo baridda diinta
dunida dacalladeedana laga wada bartay.
Dadkaan qiimaha badan ee naga dhashay wax raadraac ah kama
aannan reebin. Halka kuwa xagga ciidan ku caanbaxay ay wali qalbigeenna ku
jiraan, kuwa xagga aqoonta ku sara maray tirisgaba kuma aannan darsan. In yar
oo ka mid ah, magacyadooda waa naqaan oo kutubta ay qoreen ayaan akhrisannaa
laakiin nasiib darro uma naqaan inay soomaali yihiin, balse waxay noogu
xisaabsanyihiin culimadii muslimiinta ee Carbeed.
Sababta keentay in dhaxalka sidaan u qiimha badan uu naga
lumo waa qorid la’aanta. Waqtigaas laba cudur daar ayay soomalidu lahayd. kow,
far qoran ma annan lahayn. Labo, culimada intooda badan waxay u kaynaani jireen
dalal kale ka dibna ay sal dhigan jireen ilaa ay ku dhintaan. Waaxase nasiib
darro ah in maanta oo labadi cudur daarba ay meesha ka baxeen aan lagu
dhaqaaqin kaydin macluumaadka dhaxal-gal ah ee jiilalka danbe anfici lahaa.
“caano daatay dabadooda ayaa la qabtaaye, waxaa dhawaanahaan
soo baxay aqoonyahanno raadraac ku samayso culimadi soomaaliyeed ee ka tagay
kutub iyo waxyaabo lagu raadin karo. Culimada ilaa hadda la soo guryo-celiyay
waxaa ka mid ah: Imaam Fakhru-Diin Cusmaan Zaylici oo ahaa reer Zaylac
mad-habtiisuna ahayd Xanafi.
Gogol-dhig
Xog badan lagama hayo dhalashadiisi, barbaaritiisi iyo
noloshiisi qaybteedi danbe intaba. Arintaan waxaa ugu wacnaa inaan la qoro
jirin taariikhda fuqahada Xanafiyada ilaa laga soo gaaray qarinigii siddeedaad
ee Hijriga. Culimada taariikh nololeedkooda ayaa laga heli jiray kutub dhexdeeda
sidaa darteed cidna iskuma shuqlin in loo sameeye kutub u gaar ah oo lagu
kaydiyo noloshoodi oo dhan. Halka culumaa shaaficayada waqti hore la billaabay
in la diiwaan galiyo.
Xog la’aanta waxaa sii kordhiyay, in Sheekhu ku dhashay
noloshiisa qayb ka mid ahna uu ku qaatay Soomaaliya oo wax-qoriddu aysan muhiim
ka ahayn kana go’nayd rugaha aqoonta ee dunida Islaamka. Sidaas darteed lama
yaqaan dhalashada sheekha goorti ay ahayd iyo yaraantiisi xogta ku saabsan.
Abtirkiisa
Magaciisu waa Cusmaan Cali Mihjan Yoonis. Magaciisa iyo kan
aabihiis waxaa khliaaf la’aan lagu sheegay sida aan u qornay halka kan awowgii
Ibnu-Xajar uu ku sheegay inuu ahaa Yaxye halka qaar kalana ay dhaheen waxaa la
oran jiray Muxammed ee mahayn Mihjan (Mihjan-ku inuu naanays ahaa u badi).
Kunyadiisu waxay ahayd Abuu-Cumar ama Abu-Muxammed, laqabkiisuna wuxuu ahaa
Fakhru-diin halka nisbadiisu ahayd Al-zaylici, mad-habtiisuna Xanafiyo.
Meeshi
uu ku dhashay iyo waxbarashadiisi
Wuxuu ku dhashay Zaylac oo ah magaalo xeebeed xad la leh Jabuuti
ayada ayuuna ku koray. Waxaa la hubaa inuu bartay sii fiicanna u sugay cilmiga luuqadda,
naxwaha, sarfiga, fiqhiga iyo axaadiista ka hor inta uusan tagin Qaahiro.
Taariikihyahannadu waxay sheegeen inuu Qaahiro yimid sanadki
705Hijri (1306 milaadiga). Ibnu-Xajar wuxuu yiri “dadka ayuu waxbaray, fiqhiga
ayuu faafiyay waana lagu intifaacay”. Inaan lahayn macluumaadka culimadi uu
isagu wax ka bartay iyo inuu billaabay waxbarid markii uu yimid Masar waxay si
cad u tusayaan inuu Qaahiro soo galay isagoo caalim ah.
Waqtiga uu sheekhu tagay Qaahira, Soomaaliya iyo Masar waxaa
ka dhaxeeyay xariir fiican culimaduna waxay u kala gooshi jireen labada dhinac
sidoo kalana diblomaasyiin ayay iswayadaarsan jireen labada dal. Sheekhu wuxuu
sidoo kale tagay Xijaaz wuxuuna muddo kooban joogay Mako oo uu waxbarid u
joogay sida uu sheegay ardaygiisi Mahmud b. Israil Ibn Qadi Simawanah.
Aqoontiisi
iyo hab-dhaqankiisi
Waxaa lagu tilmaamaa inuu ahaa culimada ugu waaweyn mad’habka
xanafiga waxaana la galiyay dabaqadda lixaad ee culimada xanafiyada. Dabaqaddaan
ayaa ah culimada loo yaqaan muxaqiqiinta oo ah kuwa kala shaandheeyo masaaisha
mad’habka. Waxay ka saaraan aqwaasha xoogga badan kuwa la jeclaystay, kuwa
dafiicka ahna waxay ka saaraan kuwa aan meelna haysan. (Waxaan filayaa inuu
yahay booska Imaamu Nawawi noo joogo innaga Shaaficiayada ah).
Imaamka waxaa lagu yaaqaanay dabci wanaag iyo dabacsanaan,
tawaaduc iyo qabow. Waxaa uu ku dhihi jiray ardaydiisa “ha ku koobina
waxbarashadiinna aniga kaliya waayo anigu waxaan ahayn arday adinka oo kala ah
ee culimada ka doonta aqoon kororsi”. Imaamku wuxuu ka mid ahaa culimada
tasawufka wuxuuna ku camal falay waxa uu faafin jiray. Faan, isqaadqaad iyo
kibir toona aktiisa masoo mari jirin. Tawaaduca iyo qiimo-dhimista naftiisa
waxaa laga dheehan karaa kutubtiisa oo ku billaabo weedhaha: waxaa u yiri miskiinki
Eebe, addoonki Alle, iyo midkii u baahi qabay caawinta Eebe.
Mashaaikhdiisi
Sida aan kor ku sheegnay si cad looma hubo cidda uu wax ka
baratay. Maadama uu yimid Masar asagoo caalim ah waxaa la qiyaasayaa inuu wax
ka bartay culimadi soomaaliyeed ee fadhigoodu ahaa Zaylac kuwaas oo kala ahaa:
1: Shihaabu-diin Axmed Cumar Zaylici oo taqasusukiisu ahaa
fiqhiga, naxwaha, tasawufka iyo tafsiirka,
2: Imaam Maxammed Cali Zayli oo taqasusukiisu ahaa fiqhiga
iyo asuulka. Aad ayaa loo filayaa inuu sheekhaan wax ka bartay maadaama
dhimashadoodu u dhaxaysay 13 gu’ kaliya.
Ardaydiisi
Shaki kuma jiro in culimo badan wax ka barteen sida ay
xuseen taariikhyahannadu. Laakiin ardaydiisa waxaa ugu caansan sadex sheikh oo
kala ah:
1: Jamalu-diin Cabdullahi Yuusuf Yoonis Maxamed Zaylici.
Sheekhaan ayaa sida Sheekhiisa reer
Zaylac ahaa soona galay Masar asagoo da’ yar. Wuxuuna ku taqasusay cilmiga
xadiiska oo xoogga saaray kala saaridda axaadiista sugan iyo kuwa kale. Kutubtiisana
waxaa ugu caansan Nasba-Alraayah oo ah kitaab aad loo yaqaan soomaaliduna
dhawaan ay baratay.
2: Imaam Shamsu-diin Maxamed binu Cabdiraxmaab bini Cali
Al-naxwi oo ahaa caalim si weyn loo yaqaanay markii danbana qaadi u noqday ciidamadii
dowladdii loo yaqaanay mamaalikta.
3: Imaam Shamsu-diin Maxamed binu Israaiil binu binu
Cabdicasiis oo ku caan baxay Ibnu-Qaadi Simawanah wuxuuna asal ahaan kasoo
jeeday Turkiga. Masar ayuu wax ku bartay markii danbana wuxuu galay siyaasadda,
ugu danbayna waxaa lagu eedeeyay inuu dowladda ka horyimid waa la xiray ka
dibna waa la daldalay.
Kutibtiisi
Sheekhu wuxuu leeyahay kutub badan oo marjic ah waxaana ka
mid ah:
Fiqhiga
Tabyinul-xaqaaiq Sharxu kansu-daqaaiq oo ah kitaab marjic
muhiim u ah ardayda sare iyo macalmiintu aysan ka maarmin.
Wuxuu sharxay Cajami Kabiirka Imaam Shaybaani wuxuu kaloo
leeyahay Sharxu Mukhtaar fil Fataawa oo leeyahay Imaam Abu-Fadli Al-Mawsali.
Xadiiska
Barakaat Al-kalaam cala axaadiisil al-axkaami al-waaqiciti
fil Hidaaya waa sa’ri kutibul Xanafiyah.
Sheekhu waxaa ku dhintay magaalada Qaahira ee dalka Masar
sanadki 743Hijriyada oo ku beegan 1342 milaadiga. Allaha u raxmadee Sheekhu
wuxuu caan ka dhexyahay culimada Xanafiyada iyo dhulka looga dhaqmo mad’habtaas.
FG:
Xogtaan waxaa xuquudeeda leh Maxamed Cabdullahi Cartan oo
sameeyay baaritaanka iyo soo aruurinta xogta sheekha kuna qoray luuqadda
Ingiriiska. Anigu inti uu qoray oo waliba aan qaar ka tagay ayaa Afsoomaali ka
dhigay.
Ibrahim Aden Shire
Kala soco: https://ibrahim-shire.blogspot.co.uk/
11/12/17
Comments
Post a Comment