Skip to main content

Iskool Dhigashadu Macnaheedu Maahan Waxbarasho. Qeybtii-3aad.

                                                             
Waxaan qormadi kowaad si kooban ooga hadalnay dhibaatooyinka haysto waxbarashada adduunka iyo sida caruur badan loo hafro. Tii xigtay waxaan ku eegnay meelaha uu farqiga balaaran ka jiro iyo sababaha qaar ka mid ah. Middaan waxaan ku eegi doonnaa mid ka mid xalalka ay warbixinti Bankiga Adduunku soo jeedisay oo ah Qiimayn (measurement/assessment).

Maxay u jirtaa dhibaatada haysato waxbarashada adduunka? Maxaa keenay in ilmo afar sano iyo ka badan fasal fadhiyay wali u yahay ummi? Maxay bahda waxbarashadu mushkiladahaan xal ugu la’yihiin? Mid ka mid ah sababaha ugu weyn waa inta badan waddamada adduunku aysan lahayn nidaam lagu ogaado kan waxbaranayo iyo kaan baranayn. 121 dal oo xog-raadin lagu sameeyay, hal-sadexaad (40 dal) kaliya ayaa yeeshay keyd-xogeedka (data centre) waxbarashada dugsiayada hoose/dhexe.

Si tani loo xalliyo, inkastoo aysan ku filnayn inay baabi’iso dhibka oo dhan, waa in helaa nidaam qiimayn oo sugan. Nidaamyada adduunka ka jiro hadda waxay soo gudbiyaan is-diiwaangalinta laakiin masoo gudbiyaan barashada. Maxaa yeelay barashadu kuma jirto xogta la hayo. Sidoo kale, tayada barashadu xisaabta uguma jirto siyaasiyiinta  iyo shaqaalahooda . Taasi waxaad ka dheehan kartaa qaabka siyaasiyiintu ooga hadlaan waxbarashada. Waxay had iyo jeer cabbiraan tirada ee ma sheegaan tayada iyo barashada.

Waxaad maqashaa siyaasiga oo leh waxaan dhisi iskoollo badan, fasallo ayaan kordhin, caruur badan ayaan iskool geyn, intaas oo macallin ayaan howl galin, waxaan kordhin mushaarka macallimiinta, laakiin maqli maysid iyagoo marna tilmaamayo waxa la barto iyo tayada waxbarashada (innaga booska siyaasiyiinta xagga ballanqaadka waxaa noo fadhiyo hayadaha samafalka). Haddii aysan jirin qiimayn sugan oo dadkoo dhan u furan, waligeed la ogaan mahayo tayada waxbarasho, siyaasiyiintuna sidaas ayay dadka u harowsan. Cilmi-baaris lagu sameeyay Kiinya ayaa tusisay in in ka yar kala bar ardayda dhigato fasallada afraad ay ka shaqayn karaan xisaabta ay ku qaateen casharada, saas oo ay tahay, sadex-meelood labo (2/3) waalidiintu waxay aaminsanyihiin in dowladdu waxbarsho tayo badan siiso warasadooda. Sabatu way iska caddahay; xogta kaliya ay helaan waxaa siiyo siyaasiyiinta. Si taasi looga gudbo loona ogaado gunta barashada waa in la sameeyaa qiimayn dhowr lakab ah.

Qiimayn fasal: qiimayntaan waxaa samayn macalimiinta waxayna ka caawin inay ogaadaan ardayga fariidka fahamada badan ah iyo kan culaysku ku jiro ee u baahan gacan-qabasho. Waxaa badan in arday u dhashay fahmo culays uu qabbiro mid faahin ah si fududna meelo sare ku gaari lahaa. Baaritaan lagu sameeyay iskoollo ku yaal Delhi (Hindiya) ayaa laga helay fasal ay wada fadhiyaan arday qaarkood u qalanto lixaad, qaarna shanaad hadana isku cashar qaadanayo. Tani lagama wado kii dammiin loo arko ha la tuuro fariidkuna horay ha u socdo ee waxaa looga jeedaa caruurta ayaan la isu dabrin ee mid walba wax uu qaadi karo ha la siiyo iyagoo isla fadhiyo. Qiimaynta ceynkaan ah waxay anfici kan fahamada yar in ka badan kan famada  badan waayo wuxuu heli gacan qabasho iyo taakulayn uusan heleen markii aan xogtiisa la hayn. Haddii iskoolladu qiimaynta ceynkaan ah sameeyaan, waxaa dhici inay si wacan u maareeyaan tas’hiilaadka ay heli karaan iyo inay xogta la wadaagaan waalidiinta si ay cawimaad dheeraad ah u siiyaan warasadooda.

Qiimayn Dagmo: qiimayntaan waxay noqon mid lagu sameeyo iskoollada heer dagmo. Natiijada soo baxdo ayaa noqonayso midda go’aaminayso martadiisa. Tallaabadaan abuuri mayso tartan fayow oo iskoollada dhexdooda ah kaliya, balse sidoo kale waxay fursad doorasho siin waalidiinta oo warasadooda gaysan iskoolka qiimaha leh. hadda waxaan iskoollada ku  dooranna qof aan qaraabo nahay ayaa macalin ka ah iyo qolo aan isku caqiido nahay ayaa maamusho. 

Sidoo kale, haddii ay jirto cid dhaqaale ku taageerto sida dowlad ama hayad, waxaa lagula xisaabtami waxqabadkooda. Haddii aysan waalidiintu hayn xogtaan lama xisaabtami karaan iskoolladooda, waxayna u haysan in kuwoodu aduunka ugu sarreeyaan. Baaritaan lagu sameeyay Yugaandha ayaa tilmaamay in sadex-afraad (¾) waalidiintu ku qanacsanyihiin tayada iskoolladooda iyadoo rubuc (¼) kaliya caruurta dhigato fasalka afraad ay ka shaqayn karaan xisaabta lagu qaato fasalka labaad.

Qiimayn heer qaran ah: middaan aad ayay muhiim u tahay. Waa qiimaynta lagu jaangooyo miisaaniyadda dowladdu ku bixinayso waxbarashada iyo gobollada loo badinayo. Waa midda lagu dajiyo baahida waxbarsho ee uu dalku qabo iyo meelaha u baahan in xoogga la saaro. Waa midda tusayso in madaxdu fuliyeen ballanqaadyadoodi iyo in kale (innaga booska dowladda waxaa noo joogo hayadaha samafalka ciddii doontaba ha lahaatee). Waa midda adduunku arko laguna qiimeeyo heerka uu waddaankaas kaga jiro waxbarshada adduunka. Haddii aysan jirin wax xog heer qaran ah oo waddan laga hayo laguma daro qiimaynta adduunka. Waa sababta aadan marnaba ugu arkayn dalkeenna marki laga hadlayo martabooyinka waxbarasho ee caalamka.

 Haddaba soo tan dalkoo dhan imtixaanno laga qaado?

Qiimaynta iyo imtixaannada hadda la qaado waa kuwo loo naqshadeeyay in caruurta lagu ciqaabo ama lagu abaal mariyo. Waxay kala saaraan ilmaha dhacay iyo kan baasay ee ma eegaan sababaha. Sidaa darteed waligeed wax lagama barto, waayo eedda waxaa la saaraa ardayda iyo waalidiintood. Canugii dhaco isagaa dadaali waayay ama waalidkii ayaa la haray oo aan siin wixii taageero uu u baahnaa ayaa lagu doodaa. Ma jirto cid hoos u dhugato sababta dhacniinka keentay iyo cidda ka masuulka ah. Ma jirto cid horay usii qiimaysay si loo ogaado baahidiisa iyo kartidiisa waxbarsho. Sidaa awgeed waxaa loo baahanyahay mid taasi ka duwan oo ujeedkeedu yahay cashar barasho iyo hagaajin. Intaas waxaa dheer ma jirto meel dhexe oo lagu kaydiyo imtixaanada la qaado lamana martabeeyo iskoollada ee waxaa lasoo qoraa kaliya ardaydu sideey u kala korreeyeen. 

Dabcan waxaa la iswaydiin karaa sida waalidiintu xogta ku heli maadaama aysan intooda badan wax akhrin? Jawaabtu ma cusla. Muhiim maahan in waalid walba warqarwarqad u arko warbixinnada soo baxo ee waxaa muhiim in inuu ogaado meesha wax marayaan. Taasi waxay ka ogaan karaan idaacadaha dalka. Marki la daabaco warbixin cusub iyo martabaynta iskoollada waxaa caadiyan laga sii daayaa dhamaan inta idaacad ah, dadkeennuna waa ku fiicanyahay war dhagaysiga sidaa darteed waxba seegi mahayaan.

Dalkeennu ma yeelan karaa nidaam caynkaan ah waqtigaan?

Nafta looma been sheego, waanadana waaqiciga ayaa lagu dhisaa. Duruufaha siyaasadeed, kuwa amni iyo kuwa dhaqaale ee hadda dalkeennu ku jiro dartood suura gal maahan inuu hadda yeesho qiimayn heer dagmo, gobal ama mid qaran ah. Laakiin waxaa sahlan in la sameeyo mid fasal, iyadaana hadda noogu daran oo caruurta u dan ah. Haddii maamulayaasha iyo madaxda iskoolladu ilaahay ka baqaan iskuna dayaan inay hagaajiyaan tayada iskoolka ay gacanta ku hayaan way samayn karaan, qiimayn fasal fasal ahna way u sahlantahay waqti iyo qarash dheeraad ahba ha u baahaatee.

Waxaan kusoo xirayaa qormadaan, dhammaanteen masuuliyad ayaa innaga saaran in caruurteenu hesho waxbarsho tayo leh. Maahan inaan cid gooni ah ku hallayno mana ahan inaan ku aaminno macalimiinta iskoollada iyo maamulayaasha kaliya. Waalidiinta waxaa saaran inay booqdaan iskoollada ay warasadoodu dhigato, waxbixinna waydiistaan. Macalimiinta iyo milkiilayaasha iskoolada waxaa saaran inay xalaal ka dhigtaan kasabkooda oo ay hafaryada ka daayaan caruurta. Wixii tabar loo waayo cidna uma haysato laakiin eedda joogtada ah ee caruurta iyo waalidiinta la saaro qayb ha qaateen isbadalna ha isku dayeen.

Ibrahim Aden Shire
11/11/2017





Comments

Popular posts from this blog

Taariikh Nololeedkii Sheekh Maxammed Xaaji Yuusuf

  28/12/2023 waxaa geeriyooday sheekh Maxammed Xaaji Yuusuf oo ka mid ahaa culimada Soomaaliyeed marna ahaa hoggaamiyihii Imaaradii Gedo. Sheekh Maxammed Xaaji Yuusuf Aw Axmed Ismaciil Mubaarak sheekh Cabdiraxmaan sheekh Samantar,  waxaa uu ku dhashay qiyaastii 1938-kii, meel lagu magacaabo Buuro oo galbeedka uga beegan magaalada Caabudwaaq ee gobolka Galgaduud. Sheekha waxaa uu ahaa Marreexaan, Cali Maxammed (Cali-dheere), reer Sheekh reer Mubaarak.  Sheekh Maxammed waxaa uu ku barbaaray guri aqoon iyo Diin. Sida aad ka arki kartaba abtirkiisa aabbihii iyo awooyaashii waxaa ay ahaayeen culimo. Sheekha Maxammed Allaha u naxariisto e (AUN),  waxaa uu Qur’aanka kariim ka ah dhammeeyay isaga oo aad u da’ yar. Intaa ka dib waxaa uu u jeestay barashada caqiidada, fiqhiga iyo Shaaficiga isaga oo kutubtaas ka qaatay aabbihii. Sidii uu dhaqanku ahaa, sheekh Maxammed  waxaa uu xiraystay sannadka markii uu ahaa 1956-kii ilaa 1961-kii  goortaas oo uu cilmi u raadsaday magaalooyinka Beledwayne,

Hal ku dhigga halaagga noo horseeday: "Xoolaha dad weynaha ayaa ganacsi loo baddalay"

Ilaa shalay waxaa baraha bulshada lagu faafinayay in isbitaalki Jaalle Siyaad ee dagmada Garbahaareey loo rogay meel ganacsi. Saaka warki asaga ahaa waxaa qoray qaar ka mid ah mareegyada warfaafinta ee Soomaalida. Dadka qoray warkaan qaar waxay isticmaaleen erayo adag sida 'dhiig miirato', 'furasho' iyo 'boob'.  Inkastoo aan la xariiray qaar ka mid ah dadka qoray farriimahaan aana isku dayay inaan si hoose xal ugu helo warkaan aan salka lahayn, haddana waxaa ii muuqato inuu dhawaqu meel fog gaaray hoos u hadlidna aysan ku filnayn. Sidaa darteed waxaan go'aansaday in si muuqato wax ooga dhaho warkaan oo aan ahayn kii ugu horreeyay ee noociisa ah.  Muxuu yahay Isbitaalka Jaalle siyaad? Jaalle Siyaad waa isbitaal weyn oo ku yaal Garbahaareey. Waxaa dhismihiisa bilowday dowladdii dhexe isagoo qaybo ah ayayna dhacday. dhowr iyo labaatan sano ayuu qabyadaas ahaa oo arigu u xaroon jiray. Waqti aan fogayn ayay gabdho qurbajoog ah isu xilqaameen inay

Maxaa ka run ah warbixinnada foosha xun ee laga qoro Soomaalida Qurbaha?

Warbixin ka ay daabacday Boomerg oo looga hadlay waxtarka muhaajiriinta Maraykan  tago ayaa lagu sheegay in Kiinyaanku yihiin dadka saddexaad ee ugu shaqada iyo waxtarka badan soogalootiga Maraykanka. Gaana oo Afrika ah ayaa qaadatay kaalinta koowaad waxaan labo noqday Bulgeeriya oo Yurub ah. Waxaa sidoo kale toban hore soo galay dalalka Itoobiya oo afar gashay, Masar oo shan gashay, Nayjeeriya oo siddeed gashay iyo Laybeeriya oo sagaal gashay. Toban qowmiyadood ee ugu shaqada badan muhaajiriinta ku nool Maraykanka lix ayaa kasoo jeedda Afrika. Waxaan tobanka hore soo galin Soomaalida. Sidoo kale soomaalidu safka hore oogama jirto muhaajiriinta ugu aqoonta badan. Afrika Masar iyo Natjeeriya ayaa kaga jiro tobanka hore xagga aqoonta. Marka walba oo lasoo hadal qaado Soomaali waxaa lagu xariiriyaa, faqri, burcadnimo, aqoon la'aan, argagixisonimo iyo shaqo la'aan baahsan. Warbixin laga soo saaray waddamada Galbeed oo sawir quruxsan ka bixiso Soomaalida in la helo ma dhacd

Contact Form

Name

Email *

Message *