Waxaa
si xowli ah waqti kooban gudahiis waddanka u maansheeyay jaamacado. Toban sano
gudahood waxaa lagu furay in ka badan boqol jaamacadood oo waddanka ku baahsan.
Tartanka ku saabsan in jaamacad la furto ayaa gaaray heer hal dagmo oo Xamar ku
taal laga furay 27 jaamacadood.
Jaamacadahaan
waa kuwo si gaar ah loo leeyahay qarashka ku baxana ardayda laga qaado, waa
ganacsi faaiido laga rabo sidaa darteed muhiimaddu maahan yaa dhigan karo ee
waa yaa iska bixin karo. Taasi waxay keentay walaac badan iyo cabsi laga qabo
soo bixidda kumannaan arday oo shahaadooyin bilaa aqoon ah wato. Waxaa lagu
heesay, tayo ayaa la rabaaye tiro lama rabo. Waxaa la gaarsiiyay in ardayda
dalkeenna wax ku baratay loo arko inaysan waxbo soo dhigan. Khasaaro mooyee
lama saadaalin wax faaiido ah oo ka imaan karo tirada badan ee jaamacadaha.
Laakiin aniga waxaa ii muuqato in faaiidooyinka laga helayo tirada badan ay
badan yihiin khasaaraha laga baqayo.
Sida
aan hadda wada ognahay jaamacadaha, isbitaalada iyo dhammaan adeegyada muhiim
ah waxaa la isugu geeyay Xamar oo ah caasimadda ugu dadka badan dalka. Maanta
qofkii rabo inuu furto isbitaal ama jaamacad wuxuu la aadi Xamar, qofkii rabo
inuu meel ka shaqeeyo wuxuu ka raadin Xamar. Taasi waxay keentay in gobollada
dalka laga waayo cid aqoon leh oo ka shaqayso.
Dhibkaan
maahan mid nagu gaar balse waxaa nala qabo waddamo badan gaar ahaan kuwa ku
yaal qaaradda Afrika. Shaqooyinka ka bannaan waaxda caafimaadka ee dagmada
Mandera 94% waa bannaan yihiin oo cid soo dalbato waa la waayay. Waxa la mid ah
goballada Turkana oo 88% ay bannaan yihiin iyo Wajeer oo 87% ay bannaan yihiin.
Sababta keentay in la waayo dad buuxiyo boosaskaan shaqada ayaa ah in dadka
xirfaddaas leh ay yaryihiin, tiradaas yarna ay shaqooyin ka helayaan
magaalooyinka waaweyn sida Nayroobi iyo Mombasa.
Taasi
waxay keentay in farqi weyn u dheexeyo adeegyada caafimaad ay helayaan bulsho
ku wada nool hal dal. Tusaale, gobalka Kirinyaga oo Nayroobi u jiro 120KM
kaliya, 80% caruurta ku dhalato waxay ku dhashaan goob caafimaad, halka 5%
kaliya caruurta ku dhalato Wajeer ay ku dhashaan goob caafimaad. Kala
fogaanshahaas saamayn ballaaran ayuu ku
yeelanayaa nolasha dadka waxayna horseeday in hal dal dhinacna, dadku 100 sano
ku dhinto dhinacna uusan 50 gaarin. Saboolnimada iyo aqoon la’aanta iyadana
haba sheegin. Aakhirna waxay horseedi kacdoonno iyo xasilooni darro. Dalkeennu
waa sidaas si kasii xun laakiin xog sugan lagama hayo oo cidna baaritaan kuma
samayn la isku hallayn karo.
Jaamacadaha
badan waxay awdi dhibkaas na haysto. Tusaale, haddii sanad walba soo baxdo 3000
oo arday oo caafimaad soo baratay waxaa xaqiiq ah inaysan shaqooyin ka wada
heli karin Xamar iyo caasimadaha waaweyn. Sanadaha hore, kuwa shaqo caadi ah
waayo waxay furan meelo ay gaar u leeyihiin taaso keeni doonto inay tirada ka
bataan goobaha caafimaadka ka dibna suuqa isku fallisaan ugu danbayna waxay
horseedi in shacabku helo adeeg raqiis ah iyo tayo wanaagsan oo ka dhalatay
tartarka goobaha caafimaadka.
Marki
ay soo xirmaan magaalooyinka waaweyn waxay ku qasbanaan dhaqaatiirta tirada
badan ee camal la’aanta ah inay tagaan tuulooyinka iyo dagmooyinka caasimadda
ka fog. Arintaas waxaa horay u tijaabiyay dalka Shiinaha. Shiinaha waa dal aad
u weyn una dad badan, inta badan dadkiisuna wuxuu ku noolaa tuulooyin iyo
miyaga maadaama ay beeraleey u badnaayeen. Shiinaha ma uusan soo saarayn
dhaqaatiir ku filan dadka, sidaa awgeed waxaa la waayay cid u shaqo tagto
meelaha fogfog iyo tuulooyinka.
1930,
waxaa la billaabay in dad la siiyo tababar caafimaad oo aasaasi ah ka dibna la
geeyo meelaha fogfog si ay u daboolaan baahiyaha caafimaad ee ay dadkaas
qabaan. Dhaqaatiirtaas ayaa loo baxshay “dhaqaatirta caga-cad” (barefoot
doctors). Hase yeeshee dadaalkaas wax badan kama badalin dhibki jiray. 1965,
waxaa khudbo adag jeediyay madexweynihii markaas talada hayay ahaana aabihii
Shiinaha Moa.
Wuxuu
si adag u cambeereeyay dulmkiga reer magaalku ku hayo reer miyiga iyo sida
arxan darrada ah ee la isaga indho tirayo baahiyaha caafimaadka ee ay qabaan
reer miyigu. khudbadaas ka dib, waxaa la balaariyay mashruucii dhaqaatiirta
caga-cad, waxaana lagu daray adeegoodi midka ay bixiso wasaaradda caafimaadka.
Waxaa la kordhiyay tababarki la siinayay iyo tiradoodi ilaa meeshi dhowr qoys
ay daganeydba laga helay qof leh xirfad caafimaad haba yaraatee.
Sidaas
ayaa lagu waday ilaa 1981-di oo Shiinuha ay suura gashay inuu yeesho dhaqaale
ku filan daboolidda baahiyaha caafimaadka dadkiisa. Dabcan ilaa maanta dhib
weyn waa ka jiraa laakiin waxaan tilmaamaynaa sida tallaabooyinki waqtigaas la
qaaday ay u badbaadisay kumannaan u dhiman lahaa adeeg la’aan. Haddii aanan la
heleen tiro sidaas u badan oo tababar caafimaad qabto waligeed adeeggu ma
dhaafeen Bakiin iyo Shangahaay.
Hayadda
Caafimaadka Adduunka (WHO) ayaa casharkaas wax ka baratay ka dibna ku dabaqday
meelo badan oo aan innagu ka mid nahay. Waa laga yaabaa inaad xasuusato buug
afsoomaali ku qornaa oo shagaashamaadki dalkeenna aad loo keenay kuwaas oo loo
baxshay “Halkaan Dhaqtar Joogin” (where is no doctor). Buugtaas iyo tababarradi
la socday ee ay bixin jirtay WHO waxay ku fadhiyaan cashar laga bartay
dhaqaatiirta caga-cad ee shiinaha. Baahidi uu markaas Shiinihu qabay miyaannan
innagu hadda qabin?
Faaiido
kale ayaa in ugu danbayn ay soo hari doonaan jaamacado tayo sare leh. Jaamacadaha
naftoodu waxay dhawaan gali doonaan ku tartamidda xagga tayada ah mid walba
waxay ku dadaali inay noqoto midda tayadeeda lagu soo raaco, marka ugu
danbaysana waxaa soo hari tiro yar oo ku filan dalka tayo wanaagsanna leh,
walibana ay u dheertahay inay ku yaallaan gobollo kala duwan oo looga baahan
yahay.
Badashada
kadiska ah ee jaamacaduhu maahan mid nogu kooban ee waa dufaan mararka kacdo
dalal badanna ku dhufato. Tusaale, dalka Ingiriiska oo ka mid ah dalal ugu
dadka badan qaaradda Yurub, uguna da’da weyn adduunka xadaarad ahaan, wuxuu
lahaa 22 jaamacadood wixii ka horeeyay lixdanki waa middi u horraysay la
aasaasay 1167-di. Intii u dhaxaysay lixdanki iyo todobaatanki ayaa la furay 23
jaamacadood taaso tirada ka dhigtay 45. Nasiino ayaa la galay ilaa laga soo
gaaray 1992. Laakiin kororka jaamacadaha Ingriiska ayaa xargaha gooystay marki
lasoo gaaray sanadi 2000, inti u dhaxaysay 2000 ilaa sanadki hadda naga
dhamaaday waxaa la furay ku dhawaad boqol jaamacadood.
Korarka
jamaacadaha waa sabab u ah kororka baahida loo qabo dadka xirfadaha sare leh oo
aad u kobocday. Waxaa jirtay xilli dadku shaqayn jireen iyagoon waligood iskool
dhigan. Waxaa loo gudbay in qofki shahaado dugsi sare haysto uu noqdo aqoonyahannada
dalka ugu sarrayso shaqooyin muhiim ahna uu helo. Laakiin maanta digrii xataa
waxlbo kuma filno. Kumannaan jaamacado kasoo baxay ayaa waddan walbo shaqo la’aan
ku ah.
Si
looga soo dhalaalo tartarnka adag ee loogu jiro suuqa shaqada waalid walba
wuxuu warasadiisa la rabaa aqoon sare, taas ayaana keentay dalabka jaamacadaha
ee kordhay intaasna kuma hari doonee wuu sii labalaami mustaqbalka dhow. Tusaale,
1960-aadki ardayda ka baxdo dugsiyada sare ee Ingiriiska waxaa jaamacad aadi
jiray 5% kaliya maanta waxaa aaddo 43%. Taasi waxay ku tusaysaa in wali inta
badan dadku aysan aadin jaamacad laakiin fanaxdu way soo yaraanaysaa maadaama
baahidu sii kordhayso.
Isku
soo wada duuduuboo, badashada dugsiyada iyo jaamacaduhu waxaan faaiido ahayn
keeni mahayaan. Ma lihi sida ay yihiin ha lagu faraxsanaado laakiin waxaa qabaa
inay tayadu hagaagi doonto waqtiba ha qaadatee. Ugu danbayna aqoon kororto oo
dacallada dalka gaarto iyo adeeg baaho oo dadka wada baahi tiro ayay noo
horseedi ilahay idamkii.
Ibrahim
Aden Shire
Kala
soco https://ibrahim-shire.blogspot.co.uk/
Comments
Post a Comment